वर्षा ऋतुमा विरुवाहरुको मुख्य समस्या: फङ्गसको आक्रमण !

वर्षा ऋतु बोटविरुवाहरु हुर्कनका लागि सबैभन्दा राम्रो समय हो । सामान्य अवस्थामा भन्दा आकाशे पानीले भेटेको बोटबिरुवामा हरियाली फक्रिन्छ र त्यसको विकास पनि तीव्र हुने गर्छ ।

तर यही समयमा विरुवाका लागि चुनौतीपूर्ण पनि बनिदिन्छ । मुख्य गरेर लगातार वर्षाका कारण पानी बढी भएर विरुवाका जराहरु कुहाइदिने, मक्काइदिने समस्या देखापर्ने गर्छ । यो समस्या मुख्य गरेर जमीनमा रोपेको विरुवामा भन्दा पनि बढी गमलामा रोपेका तथा कौसीखेती गरिएका विरुवाहरुमा बढी देखिने गर्छ । त्यसमाथि थप, वर्षात् मौसमको समय विरुवाहरुमा लाग्ने ढुसीजन्य रोगहरु (फङ्गसको समस्या) का लागि पनि एकदम अनुकूल वातावरण बनिन्छ। अत्यधिक आर्द्रता, लगातार भिज्ने पातहरू, जमेको पानी, र घामको अनुपस्थितिमा ढुसीहरू छिटो फैलन थाल्छन्। यस्ता ढुसीले बोटका जरादेखि लिएर तना, पात, फूल र फलहरूसम्ममा संक्रमण फैलाउन सक्छन्। प्रारम्भमा स-साना लक्षण देखिए पनि समयमै उपचार नभएमा यी संक्रमणहरूले बोट नै सुकाइदिन्छन्, जसको प्रत्यक्ष असर उत्पादन, गुणस्तर र किसानको आर्थिक आम्दानीमा पर्छ।

फङ्गीसाइडको प्रयोग किन ?

यस्तो संवेदनशील समयमा बोटबिरुवालाई ढुसीको संक्रमणबाट जोगाउन फङ्गीसाइड प्रयोग गर्नु अत्यावश्यक हुन्छ। फङ्गीसाइड भनेको त्यस्तो रासायनिक वा जैविक पदार्थ हो, जसले ढुसीको कोषगत प्रक्रिया अवरुद्ध गरेर त्यसलाई नष्ट गर्छ। यसको प्रयोगले रोगको प्रारम्भिक रोकथाम मात्र होइन, पूर्ण उपचार पनि सम्भव हुन्छ। समयमै र सन्तुलित रूपमा फङ्गीसाइड प्रयोग गर्न सकिएमा बोटविरुवाको स्वास्थ्य राम्रो रहन्छ, उत्पादनमा बृद्धि हुन्छ र फसलको भण्डारण अवधि समेत बढ्छ। फलतः आर्थिक घाटा न्यूनीकरण हुन्छ।

फङ्गीसाइडको कार्यशैली र किसिमहरू

फङ्गीसाइड मुख्यतः दुई प्रकारका हुन्छन्। एउटा बोटको सतहमा मात्र असर गर्ने फङ्गीसाइड। यस्ता फङ्गीसाइड रोग सुरु हुनुअघि, वा रोगको प्रारम्भिक चरणमै प्रयोग गरिन्छ। म्यानकोजेब वा बोर्डो मिश्रण यस्ता प्रकारका उदाहरण हुन्। अर्को प्रकार भनेको "प्रणालीगत फङ्गीसाइड" हो, जसले बिरुवाको भित्री भागमा प्रवेश गरेर कार्य गर्छ। कार्बेन्डाजिम वा हेक्साकोनाजोल यस प्रकारमा पर्दछन्। त्यस्तै, रासायनिक संरचनाका आधारमा पनि यी फङ्गीसाइडलाई सल्फर, कपर, ट्रायाजोल वा स्टोबिल्युरिन वर्गमा विभाजन गरिन्छ।

फङ्गीसाइड प्रयोगका विविध तरिकाहरू

फङ्गीसाइड प्रयोग गर्दा बोटको अवस्थाअनुसार विभिन्न विधिहरू अपनाइन्छन्। रोग सुरु हुनुअघि पातमा छर्कने विधि (foliar spray) प्रभावकारी हुन्छ। बीउ रोप्नुअघि प्रति किलोग्राम बीउमा २-३ ग्राम फङ्गीसाइड मिसाएर उपचार गरिन्छ भने जरामा समस्या देखिएमा माटोमै ट्राइकोडर्मा वा सल्फर मिसाइन्छ। बिरुवा गम्भीर रूपमा संक्रमित भइसकेको छ भने जरामा सिधै औषधि मिसाइएको घोल हाल्ने ड्रेञ्चिङ विधि प्रयोग गरिन्छ । यस विधिमा जमीनमा रोपिएको विरुवाको हकमा पानीमा ३ घोलेर तयार पारिएको फङ्गीसाइटलाई प्रति बिरुवा २०० देखि ५०० मिलिलिटर घोल खन्याइन्छ। गमला वा ट्रे वा ग्रो ब्यागहरुमा भने त्यसको आकारको अनुपातमा हाल्ने गरिन्छ ।

मात्रा र उपयुक्त औषधिको छनोट

फङ्गीसाइडको मात्रा बिरुवा, रोगको प्रकार र रोगको चरणअनुसार फरक-फरक हुन्छ। उदाहरणका लागि, म्यानकोजेब २-२.५ ग्राम प्रति लिटर पानी प्रयोग गरिन्छ भने, कार्बेन्डाजिम १-१.५ ग्राम उपयुक्त मानिन्छ। पातको रोगमा हेक्साकोनाजोल १ मिलि प्रयोग गरिन्छ भने फलमा लागेको रोगमा कपर अक्सीक्लोराइड २.५-३ ग्रामसम्म असरदार हुन्छ। धानमा लाग्ने ब्लास्ट रोगको लागि ट्राइसाइक्लाजोल ०.६ देखि १ ग्राम प्रयोग गरिन्छ। अंगुर, कागती, आँप जस्ता फलदार बोटका लागि बोर्डो मिश्रणको १% घोल उपयुक्त हुन्छ। जैविक खेतीमा सल्फर पाउडर २-३ ग्रामसम्म प्रयोग गर्न सकिन्छ।

जैविक र घरेलु विकल्पहरू पनि प्रभावकारी हुन्छन्

ढुसीजन्य रोगहरुको समस्याको रोकथाम र उपचारमा रासायनिक विकल्पहरू मात्र होइन, घरेलु वा जैविक उपायहरू पनि उत्तिकै प्रभावकारी छन् । यो वातावरणीय सन्तुलनका हिसाबले पनि राम्रो विकल्प हो। उदाहरणका लागि, नीमको तेल प्रति लिटर ५ मिलि र १ मिलि साबुन मिसाएर ढुसी लागेको विरुवामा स्प्रे गर्न सकिन्छ। बीउ र माटो उपचारका लागि ट्राइकोडर्मा उपयोगी हुन्छ। त्यसैगरी २०० मिलिलिटर मोही र ८०० मिलिलिटर पानी मिसाएर स्प्रे गर्दा पनि रोग नियन्त्रणमा मद्दत हुन्छ। बेसार र खरानी मिसाएर माटोमा राख्दा संक्रमणको रोकथाम हुन्छ भने लसुन, अदुवा र खुर्सानीको पेस्ट बनाइ पानीमा घोलेर स्प्रे गर्न सकिन्छ।

फङ्गीसाइड प्रयोग गर्दाको सावधानी

फङ्गीसाइड लाभदायक भए पनि त्यसको गलत प्रयोगले विभिन्न समस्या निम्त्याउन सक्छ। बोटमा प्रयोग गर्दा पात डढ्न सक्छ, फूल वा फल असामयिक रूपमा झर्न सक्छ। माटोमा अधिक प्रयोग गर्दा लाभदायक सूक्ष्म जीवाणु नष्ट हुन सक्छन् र रसायनको अवशेष लामो समयसम्म जम्न सक्छ। मानिसमा पनि छालामा एलर्जी, आँखा पोल्ने, सास फेर्न गाह्रो हुने, वा स्नायु प्रणालीमा असर पुग्ने सम्भावना हुन्छ। त्यस्तै मौरी र पुतली जस्ता विरुवाको परागसेचनका लागि अत्यावश्यक मित्र कीराहरुलाई पनि हानि पुग्न सक्छ । त्यसले जैविक सन्तुलन नै बिगार्न सक्छ। यस्ता रसायन वर्षामा बगेर नदी, पोखरी, जमिनमुनिको पानीसमेत प्रदूषित बनाउन सक्छन्।

त्यसैले फङ्गीसाइड प्रयोग गर्दा निर्धारण गरिएका मात्राभन्दा बढी प्रयोग गर्नु हुँदैन। छर्कने बेला मास्क, पञ्जा र चस्मा लगाउनुपर्छ। कडा घाम वा वर्षा भइरहेको समयमा औषधि प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुँदैन। एउटै औषधि लामो समयसम्म प्रयोग गर्दा प्रतिरोध क्षमता बढ्न सक्छ, त्यसैले बेला बेलामा फेरेर प्रयोग गर्नु पनि आवश्यक हुन्छ। प्रयोग गरिसकेपछि औषधि बालबालिका र पशुपन्छीबाट टाढा राख्नुपर्छ र चिसो तथा सुक्खा ठाउँमा भण्डारण गर्नु राम्रो हुन्छ।

कसरी छान्ने फङ्गीसाइट्स ?

ढुसीजन्य रोगको रोकथाम गर्नु उद्देश्य हो भने म्यानकोजेब वा बोर्डो मिश्रण प्रभावकारी विकल्प हुन्। तर रोगले सताइसकेको अवस्थामा SAAF (कार्बेन्डाजिम + म्यानकोजेब) उपयुक्त हुन्छ। जैविक खेतीमा ट्राइकोडर्मा, नीम तेल वा सल्फर प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ। फलदार बोटबिरुवाका लागि भने कपर अक्सीक्लोराइड र बोर्डो मिश्रण प्रभावकारी मानिन्छ।

निचोड

फङ्गीसाइड एक उपयोगी र प्रभावकारी उपाय हो, जुन बोटबिरुवालाई ढुसीजन्य रोगबाट जोगाउन, तिनको वृद्धि कायम राख्न, र उत्पादनको गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्छ। तर यसको प्रयोग सधैँ सावधानीका साथ, निर्धारित मात्रामा र वैज्ञानिक सल्लाहअनुसार गर्नुपर्छ। यसो गरिँदा बोटबिरुवाको स्वास्थ्यलाई त सुरक्षित गर्छ नै, त्यसले वातावरणीय सन्तुलनलाई पनि बचाइराख्न सहयोग गर्छ।

सबैभन्दा उत्तम कुरा चाहिँ रासायिनक फङ्गीसाइट्सहरुको प्रयोग अत्यावश्क अवस्थामा बाहेक सकेसम्म कम गर्नुपर्छ । त्यसको बदलामा सकेसम्म जैविक विकल्पहरूको प्रयोगलाई प्राथमिकता दिनु पर्छ । त्यसो गरिएको खण्डमा त्यसले वातावरण, मानव स्वास्थ्य र कृषि दीगो बनाउने दिशामा योगदान नै गर्नेछ ।

सबैभन्दा राम्रो कुरा चाहिँ वर्षातको पानीले छिटो नोक्सानी गर्ने विरुवाहरुको पहिचान गरेर तिनलाई ओतमा राख्नु पर्छ । यो उपाय सबैभन्दा सजिलो हो । यसले फङ्गीसाइट्सको प्रयोग गर्नुपर्ने अवस्थालाई कम गराउँछ ।