शङ्खेकीरा र मानव मस्तिष्कको तुलना

संसारका जीवजन्तुहरूको शारीरिक बनावट र तिनको कार्यप्रणाली यति विविध र जटिल छन् कि तिनको अध्ययन गर्नु निक्कै रोचक हुने गर्छ। यस्ता रोचक पक्षहरूमध्ये एउटा विशेष पक्ष हो- स्नायु प्रणाली, जसले कुनै पनि जीवको बौद्धिक क्षमता, संवेदी प्रतिक्रिया, र व्यवहारिक प्रणालीलाई प्रत्यक्ष असर पार्छ। सन् २०२० को एक अध्ययन अनुसार, सामान्य शङ्खेकीरामा करिब २०,००० न्युरोन पाइन्छ भने मानव मस्तिष्कमा ८६ अर्बभन्दा बढी न्युरोन हुने गर्छ ।

शङ्खेकीराको स्नायु प्रणाली

शङ्खेकीरा, मोलस्का वर्गअन्तर्गत पर्ने एक सरल संरचनायुक्त प्राणी हो। यिनको स्नायु प्रणाली केही ग्याङ्ग्लिया भनिने केन्द्रित स्नायु समूहहरूमा आधारित हुन्छ। साधारणतया, एउटा शङ्खेकीरामा तीनदेखि छ जोडीसम्म ग्याङ्ग्लिया हुन्छन्, जसमा सेरेब्रल, पेडल, प्ल्यूरल र भिसेरल ग्याङ्ग्लिया प्रमुख मानिन्छन्। यिनै केन्द्रहरूबाट सम्पूर्ण शरीरमा सञ्जालका रूपमा फैलिएको स्नायु तन्तुहरूमार्फत त्यस जीवको इन्द्रिय अनुभव र मोटर गतिविधिहरू सञ्चालित हुन्छन्।

यद्यपि संख्याको हिसाबले २०,००० न्युरोन सानो जस्तो देखिन्छ तर शङ्खेकीराले यसै आधारमा वातावरणका विविध संकेतहरू जस्तै स्पर्श, गन्ध, तापक्रम आदि अनुभूति गर्न सक्छ र त्यसको आधारमा प्रतिक्रिया दिन सक्षम हुन्छ। शङ्खेकीराले खानेकुरा खोज्ने, खतरा चिन्नेजस्ता व्यवहारिक कार्यहरू यही सानो संख्याका न्युरोनमार्फत सम्पन्न गर्छ। अझ विशेष कुरा त के छ भने, समुद्री शङ्खेकीराको एक प्रजाति Aplysia californica स्नायु विज्ञानको अध्ययनमा नमूना जीवको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसको न्युरोनहरू ठूलो आकारका हुने भएकाले तिनको सजीव अध्ययन सम्भव हुन्छ र यसकै माध्यमबाट स्मृति, शिक्षण, तथा न्युरोनिक सञ्चार प्रणालीबारे गहिरो अनुसन्धान गरिएको छ ।

मानव मस्तिष्कको स्नायु संरचना

मानव मस्तिष्क सजीवहरूको संसारमै सबैभन्दा जटिल संरचनामध्ये एक हो। यसमा करिब ८६ अर्ब न्युरोनहरू हुने कुरा वैज्ञानिकहरूले प्रमाणित गरिसकेका छन् । यी न्युरोनहरू आपसमा विद्युत् र रासायनिक संकेत आदान-प्रदान गर्दै मस्तिष्कको विविध क्रियाहरू सञ्चालन गर्छन्। यो संरचना यति जटिल छ कि न्युरोनहरूबीचको सञ्जाल संख्या १०० ट्रिलियनभन्दा बढी हुनसक्छ।

मानव मस्तिष्क विभिन्न खण्डहरूमा विभाजित छ, जसले चेतना, निर्णय क्षमता, भाषिक अभिव्यक्ति, भावना, स्मृति र प्रतिक्रियालाई नियमन गर्छ। न्युरोनहरूको यस्तो जटिल र सुसङ्गठित संरचना नै मानवलाई बौद्धिक, रचनात्मक र सामाजिक दृष्टिकोणले अत्यन्त उच्च स्तरमा उभ्याउने प्रमुख कारण हो।

न्युरोन संख्याको वैज्ञानिक तुलना

शङ्खेकीरादेखि मानवसम्मका विभिन्न जीवहरूमा न्युरोन संख्याको तुलनात्मक दृष्टि राख्दा यो स्पष्ट हुन्छ कि न्युरोन संख्या केवल शारीरिक आकारको मात्र सूचक होइन, त्यो जीवको संवेदी, क्रियाकलाप र बौद्धिक क्षमतासँग समेत प्रत्यक्ष सम्बन्धित हुन्छ। शङ्खेकीरामा करिब २०,००० न्युरोन पाइन्छ भने, सामान्य झिङ्गामा १० लाख, मुसामा ७ करोड, बाँदरमा करिब ६ अर्ब र मानवमा ८६ अर्बभन्दा बढी न्युरोन पाइन्छ। तर, न्युरोनको संख्याले मात्र बौद्धिकता निर्धारण गर्दैन; तिनको आपसी जडान, संकेत प्रसारण गति, र न्युरोनको दक्षताले पनि ठूलो भूमिका खेल्छ। यही कारणले गर्दा न्युरोन थोरै भए तापनि केही जीवहरू आवश्यक जीवन कार्यहरू सजिलै पूरा गर्न सक्षम हुन्छन्।

निचोडमा भन्दा शङ्खेकीराको न्युरोन संख्या मानवको तुलनामा अत्यन्त न्यून भए तापनि, त्यसको सरल जीवनशैलीको लागि त्यो पर्याप्त हुन्छ। यसको विपरीत, मानव मस्तिष्कको न्युरोन संरचना र कार्यदक्षता यति व्यापक र जटिल छ कि त्यसले मानवलाई सजीव प्रजातिहरूमध्ये सबैभन्दा बढी चेतनशील, कल्पनाशील र बौद्धिक बनाएको छ। जीवहरूको स्नायु प्रणालीको यो विविधता, यसको संरचना र कार्यप्रणालीको अध्ययनले जीवविज्ञान, स्नायु विज्ञान र विकासक्रमीय विज्ञानमा नयाँ आयाम थपिरहेको छ।