नयाँ कानून

मंगू कोचवान आफ्नो अड्डामा निकै बुद्धिमान मानिस मानिन्थ्यो। त्यसो त उसको शैक्षिक हैसियत शून्य बराबर थियो र उसले कहिल्यै विद्यालयको मुख पनि देखेको थिएन, तर उसलाई संसारभरका चीजहरूको ज्ञान थियो। संसारमा के भइरहेको छ भन्ने जान्ने इच्छा भएका सबै कोचवानहरू उस्ताद मंगूको विस्तृत जानकारी क्षमतासँग राम्ररी  परिचित थिए।

बितेका दिनहरूमा जब उस्ताद मंगूले आफ्नो एक सवारीबाट स्पेनमा युद्ध सुरु भएको हल्ला सुने, तब उसले गामा चौधरीको फराकिलो काँधमा धाप मारेर सूझबूझपूर्ण तरिकाले भविष्यवाणी गरेको थियो, “हेर गामा चौधरी, केही दिनमै स्पेनभित्र युद्ध सुरु हुनेछ।”

जब गामा चौधरीले उसलाई सोधेको थियो, “स्पेन कहाँ छ?” तब उस्ताद मंगूले अति संयमका साथ उत्तर दिएको थियो, “विलायतमा, अरू कहाँ?”

स्पेनमा युद्ध सुरु भयो। जब सबैले यो कुरा थाहा पाए, तब स्टेशनको अड्डामा हुक्का तानिरहेका सबै कोचवानहरू मनमनै उस्ताद मंगूको बढाइ गर्दै थिए। र उस्ताद मंगू त्यसबेला माल रोडको चम्किलो सतहमा टाँगा हाँक्दै कुनै सवारीसँग ताजा हिन्दू-मुस्लिम दङ्गाबारे विचार-विमर्श गरिरहेको थियो।

त्यो दिन साँझतिर जब ऊ अड्डामा आयो, उसको अनुहार असामान्य रूपमा रातोपिरो भएको थियो। हुक्काको खेप चल्दै गर्दा जब हिन्दू-मुस्लिम दङ्गाको कुरा उठ्यो, तब उस्ताद मंगूले टाउकोबाट आफ्नो खाकी पगरी  खोल्यो र काखीमा च्याप्दै ठूलो चिन्तकको लवजमा भन्यो, “यो कुनै पीरको सरापको नतिजा हो कि हिन्दू र मुस्लिमहरूबीच दिनदिनै छुरा-चाकू चलिरहन्छ। मैले आफ्ना बुढाबुढीहरूबाट सुनेको छु कि अकबर बादशाहले कुनै फकीरको मन दुखाएको थियो, अनि त्यस फकीरले क्रोधित भएर यो सराप दिएको थियो— ‘जा, तेरो हिन्दुस्तानमा सँधैझैँ दङ्गा भइरहनेछ।’ अनि हेर न, जबदेखि अकबर बादशाहको शासन समाप्त भएको छ, हिन्दुस्तानमा निरन्तर दङ्गा भइरहन्छ।”

हुक्काको खेप चल्दै गर्दा जब हिन्दू-मुस्लिम दङ्गाको कुरा उठ्यो, तब उस्ताद मंगूले टाउकोबाट आफ्नो खाकी पगडी  खोल्यो र काखीमा च्याप्दै ठूलो चिन्तकको लवजमा भन्यो, “यो कुनै पीरको सरापको नतिजा हो कि हिन्दू र मुस्लिमहरूबीच दिनदिनै छुरा-चाकू चलिरहन्छ।

यति भन्दै उसले लामो सास फेर्‍षझ, अनि फेरि हुक्काको कस तानेर आफ्नो कुरा सुरु गर्‍यो, “यी कांग्रेसीहरू हिन्दुस्तानलाई स्वतन्त्र गराउन चाहन्छन्। म भन्छु, चाहे तिनीहरू हजार वर्षसम्म पनि टाउको ठोकुन्, केही हुनेवाला छैन। हदै भए भने अंग्रेजहरू जानेछन्, अनि कुनै इटलीवाला आउनेछ, वा त्यो रूसवाला, जसबारे मैले सुनेको छु कि ऊ निकै शक्तिशाली मान्छे हो। तर हिन्दुस्तान सधैँ गुलाम नै रहनेछ। ओहो, म त एउटा कुरा भन्न बिर्सेछु— त्यो फकीरले यो सराप पनि दिएको थियो कि हिन्दुस्तानमाथि सधैँ विदेशी शासकहरूले शासन गर्नेछन्।”

उस्ताद मंगूलाई अंग्रेजहरूप्रति ठूलो घृणा थियो। र, उसको यो घृणाको एउटा कारण त उसले यही बताउँथ्यो कि अंग्रेजहरूले हिन्दुस्तानमाथि आफ्नो शासन चलाएका छन् र अनेक प्रकारका अत्याचार गरेका छन्। तर उसको असली घृणाको सबैभन्दा ठूलो कारण यो थियो कि छावनीका गोरा सैनिकहरूले उसलाई निकै दुःख दिएका थिए। तिनीहरूले उससँग यस्तो व्यवहार गर्थे, मानौँ ऊ कुनै तुच्छ कुकुर हो।

त्यसो त, उसलाई तिनको छाला र वर्ण पनि पटक्कै मन परेन। जब-जब ऊ गोरा सैनिकहरूको रातो सेतो अनुहार हेर्थ्यो, उसलाई वाकवाकी लाग्थ्यो। थाहा छैन किन, तर ऊ भन्थ्यो, “तिनका रातो, चाउरिएका अनुहार देख्दा मलाई त्यो लाशको सम्झना आउँछ, जसको शरीरको माथिल्लो छाला कुहिएर खसिरहेको हुन्छ!”

जब कुनै मतुवा गोरासँग उसको झगडा पर्थ्यो, सारा दिन उसको मुड खराब रहन्थ्यो। अनि ऊ साँझमा अड्डामा आएर हल मार्का चुरोट पिउँथ्यो वा हुक्काको कस तानेर त्यो गोरा सैनिकलाई आमाचकारी गाली गर्थ्यो। भद्दा गाली दिइसकेपछि ऊ आफ्नो ढिलो पगरीसहितको टाउको झट्काउँदै भन्थ्यो, “आगो माग्न आएका थिए, अब त घरकै मालिक बनेका छन्। यी बाँदरका सन्तानहरूले हैरान पारेका छन्। यस्तो धाक जमाउँछन्, मानौँ हामी तिनका बाउका नोकर हौँ।”

त्यति गरेपछि पनि उसको रिस सेलाउँदैनथ्यो। जबसम्म कुनै साथी उसको छेउमा बस्थ्यो, ऊ आफ्ना दुखेसो पोखिरहन्थ्यो।

“आगो माग्न आएका थिए, अब त घरकै मालिक बनेका छन्। यी बाँदरका सन्तानहरूले हैरान पारेका छन्। यस्तो धाक जमाउँछन्, मानौँ हामी तिनका बाउका नोकर हौँ।”

“हेर्यौ तिम्ले उसको अनुहार; मानौं कुष्ठरोग लागेको छ… बिलकुल मरेको जस्तो। एक झापडले ढाल्न सकिन्थ्यो, तर उस्तै अकडिएर बकबक गरिरहेको थियो, मानौँ मार्नै खोज्दै छ। तेरो कसम, सुरुमा त मनमा आयो कि साला यसको खोपडीको पुर्जाहरु उडाइदिऊँ। तर फेरि सोचेँ, यस्तो मरिसकेकालाई मार्नु त आफ्नै बेइज्जती हो।”

यति भन्दै ऊ केही बेर चुप लाग्थ्यो। अनि खाकी कमिजले आफ्नो नाक सफा गरेपछि फेरि बर्बराउन थाल्थ्यो—“भगवानको कसम, यी लाठ साहबहरूको सेवा गर्दागर्दै दिक्क भइसकेँ। जब-जब यिनीहरुको अलाच्छिनी अनुहारहरू देख्छु, शरीरको रगत उम्लिन थाल्छ। कुनै नयाँ कानुन बन्थ्यो भने यी मानिसहरूबाट मुक्ति पाइन्थ्यो। तेरो कसम, त्यस दिन त जिउँदै बाँचेजस्तो लाग्नेछ।”

एक दिन उस्ताद मंगूले कचहरीबाट आफ्ना टाँगामा दुईजना सवारी चढायो । तिनीहरूको कुराकानी सुनेर उसले थाहा पायो कि हिन्दुस्तानमा नयाँ संविधान लागू हुन लागेको छ । त्यो सुनेर उसको खुसीको कुनै सीमा नै रहेन।

दुई मारवाडी, जो कचहरीमा आफ्ना दिवानी मुद्दाको सिलसिलामा आएका थिए, घर फर्कँदै गर्दा नयाँ संविधान, अर्थात् इण्डिया एक्ट सम्बन्धी आपसमा कुराकानी गर्दै थिए।

“सुनेको छु, पहिलो अप्रिलदेखि हिन्दुस्तानमा नयाँ कानुन लागु हुँदैछ... के सबै कुरा परिवर्तन हुनेछ?”

“सबै कुरा त होइन, तर भन्छन् धेरै कुरा बदलिनेछ, अनि हिन्दुस्तानीहरूलाई स्वतन्त्रता मिल्नेछ।”

ती मारवाडीहरूको कुराकानी सुनेर उस्ताद मंगूको मनमा वर्णन गर्न नसकिने खुशी उत्पन्न भइरहेको थियो। ऊ आफ्नो घोडालाई सधैँ गाली गर्थ्यो, र चाबुकले निकै नराम्रोसँग पिट्थ्यो। तर त्यस दिन ऊ पटक-पटक पछाडि फर्केर मारवाडीहरूतिर  हेरिरह्यो।

“के ब्याज सम्बन्धी पनि कुनै नयाँ कानुन पारित हुनेछ?”

“यो त सोध्नु पर्ने कुरा हो, भोलि कुनै वकिलसँग बुझ्नेछौँ।”

ती मारवाडीहरूको कुराकानी सुनेर उस्ताद मंगूको मनमा वर्णन गर्न नसकिने खुशी उत्पन्न भइरहेको थियो। ऊ आफ्नो घोडालाई सधैँ गाली गर्थ्यो, र चाबुकले निकै नराम्रोसँग पिट्थ्यो। तर त्यस दिन ऊ पटक-पटक पछाडि फर्केर मारवाडीहरूतिर  हेरिरह्यो। अनि आफ्नो बाक्लो जुँगामा औँलाले ताउ दिँदै, घोडाको पिठ्युँबाट लगाम फुकाल्दै निकै प्रेमपूर्वक भन्यो, “हिँड बाबु... अलि हावासँग गफ गरेर देखाऊ त।”

मारवाडीहरूलाई उनीहरूको गन्तव्यमा छोडेर, ऊ अनारकलीस्थित दीनू हलवाई को पसलमा पुग्यो। त्यहाँ आधा सेर दहीको लस्सी पिएर, ठूलो डकार्यो । अनि जुँगा मुखमा दबाएर चुस्दै, ठूलो स्वरमा भन्यो, “हिम्मत तेरो यत्रैसित्ति !”

साँझ जब ऊ अड्डामा फर्कियो, तब खासगरी त्यहाँ आफ्नो कुनै परिचित मानिस देखेनन् । त्यो देखेर उसको छातीमा अनौठो आँधीबेहरी मच्चियो। आज ऊ आफ्ना साथीहरूलाई एउटा ठूलो खबर सुनाउन गइरहेको थियो... निकै ठूलो खबर। र, यो खबर सुनाउन ऊ असाध्यै छटपटाइरहेको थियो, तर त्यहाँ सुन्ने कोही नै थिएन।

उसको कानमा "के ब्याज सम्बन्धी पनि कुनै नयाँ कानुन पारित हुनेछ?" भन्ने मारवाडीको आशंका बारम्बार गुन्जिरह्यो। र यसले उसको शरीरभरि खुशीको एक लहर दौडियो ।

आधा घण्टा जति ऊ चाबुक काखीमा चेपेर स्टेशनको अड्डाको फलामे छानामुनि बेचैनीका साथ हल्लिइरह्यो। उसको दिमागमा एकदम राम्रो-राम्रो विचारहरू आउँदै थिए। नयाँ कानुन लागु हुने खबरले उसलाई एउटा नयाँ संसारमा ल्याएर उभ्याइदिएको थियो।

पहिलो अप्रिलदेखि हिन्दुस्तानमा लागु हुन लागेको नयाँ कानुनबारे ऊ आफ्नो दिमागका सबै बत्तीहरू बलाएर गहिरो रूपमा सोचिरहेथ्यो। उसको कानमा "के ब्याज सम्बन्धी पनि कुनै नयाँ कानुन पारित हुनेछ?" भन्ने मारवाडीको आशंका बारम्बार गुन्जिरह्यो। र यसले उसको शरीरभरि खुशीको एक लहर दौडियो ।

कहिलेकाहीँ आफ्ना बाक्ला जुँगाभित्रै मुस्कुराउँदै, उसले मारवाडीहरूलाई गाली दिन्थ्यो –"...गरिबहरूको झोपडीमा पसेका जुका... नयाँ कानुन तिनका लागि उम्लँदो पानी बन्नेछ!"

ऊ निकै हर्षित थियो, विशेष गरी त्यस बेला उसको मनलाई धेरै शीतलता मिल्थ्यो, जब उसले 'सेतो मुसा' भनेर सम्बोधन गर्ने गरेका गोराहरूको थुतुनो नयाँ कानुन लागू भएपछि दूलोभित्रै हराएर जाने कल्पना गर्थ्यो।

जब तालुखुइले नत्थू काखीमा पगरी चेपेर अड्डामा प्रवेश गर्‍यो, उसलाई भेट्न उस्ताद मंगू अघि सर्‍यो । अनि उसको हात समातेर ठूलो स्वरमा भन्यो –
“हात यता ल्याऊ... यस्तो खबर सुनाउनेछु  कि तिमी खुसीले गदगद होऔं !… तिम्रो यो चिण्डो टाउकोमै कपाल उम्रियोस्।”

उस्ताद मंगूले सोभियत संघको समाजवादी गतिविधिहरूबारे धेरै कुरा सुनेको थियो। उसलाई त्यहाँका नयाँ कानुन र अरू परिवर्तनहरू अत्यन्तै मनपरेका थिए। यही कारणले उसले रुसको राजालाई इण्डिया एक्ट अर्थात् नयाँ संविधानसँग जोडेर हेरेको थियो।

र त्यसपछि मंगूले निकै स्वाद लिएर नयाँ कानुन सम्बन्धी कुरा गर्न थाल्यो।

कुरा गर्दागर्दै उसले धेरै पटक नत्थू गञ्जाको हातमा जोडले हिर्काएर भन्यो –
“तिमी हेर्दै गर, के बन्छ... यो रुसको राजा केही न केही त गर्छ नै।”

उस्ताद मंगूले सोभियत संघको समाजवादी गतिविधिहरूबारे धेरै कुरा सुनेको थियो। उसलाई त्यहाँका नयाँ कानुन र अरू परिवर्तनहरू अत्यन्तै मनपरेका थिए। यही कारणले उसले रुसको राजालाई इण्डिया एक्ट अर्थात् नयाँ संविधानसँग जोडेर हेरेको थियो। पहिलो अप्रिलमा पुरानो व्यवस्थामा हुन गइरहेको परिवर्तन उसले रुसको राजाको प्रभावकै नतिजा ठानेको थियो।

केही समयदेखि पेशावर र अन्य सहरहरूमा रातो कपडा लगएकाहरूको आन्दोलन चलिरहेको थियो। मंगूले त्यो आन्दोलन, रुसको राजा, अनि नयाँ कानुनलाई आफ्नै दिमागमा मिसाएर एउटा कथा बुनिसकेको थियो ।

त्यसैगरी, जब ऊ कसैबाट सुन्थ्यो कि कुनै ठाउँमा बम बनाउनेहरू पक्राउ परेका छन्, वा कतै कति मानिसहरूविरुद्ध विद्रोहको मुद्दा चलाइएको छ, ऊ यी सबै घटनाहरूलाई नयाँ कानुन लागू हुने पूर्वसंकेत ठान्थ्यो। अनि मनमनै अत्यन्तै खुशी हुन्थ्यो।

एउटा दिन उसको टाँगामा दुई बैरिस्टर बसेर नयाँ संविधानबारे गम्भीर छलफल गर्दै थिए। मंगू शान्त भएर ती दुवैको कुरा ध्यानपूर्वक सुनिरहेको थियो। तिनीहरू मध्ये एउटा अर्को बैरिस्टरसँग भन्दै थियो –

"नयाँ संविधानको दोस्रो भाग फेडरेशन हो, जुन अहिलेसम्म मेरो बुझाइमा आएन। फेडरेशन संसारको इतिहासमा न त कहिल्यै सुनियो, न देखियो। राजनीतिक दृष्टिकोणबाट पनि यो फेडरेशन पूर्ण रूपमा गलत छ। बरु यति भन्नुपर्छ कि यो कुनै फेडरेशन नै होइन!"

यी बैरिस्टरहरूबीच भएको कुराकानीमा अधिकांश शब्दहरू अङ्ग्रेजी थिए। त्यसैले उस्ताद मङ्गूले माथिका वाक्यहरू मात्र केही हदसम्म बुझ्न सके, र उनले भने, "यी मानिसहरू भारतमा नयाँ कानुनको आगमनलाई नराम्रो मान्छन् र आफ्नो देश स्वतन्त्र होस् भन्ने चाहँदैनन्।"

यस विचारको प्रभावले गर्दा उनले ती दुई बैरिस्टरहरूलाई कैयौँ पटक घृणाको दृष्टिले हेरिसकेपछि भने, "फुच्चेहरु !"

जब उनले कसैलाई दबिएको स्वरमा "फुच्चेहरु" भन्थे, तब उनलाई लाग्थ्यो कि उनले यो शब्द सही ठाउँमा प्रयोग गरेका छन्। साथै, उनी आफैँलाई सभ्य मानिस र "फुच्चेहरु" बीचको भिन्नता छुट्याउन सक्ने योग्य सम्झिन्थे।

"नयाँ संविधानको दोस्रो भाग फेडरेशन हो, जुन अहिलेसम्म मेरो बुझाइमा आएन। फेडरेशन संसारको इतिहासमा न त कहिल्यै सुनियो, न देखियो। राजनीतिक दृष्टिकोणबाट पनि यो फेडरेशन पूर्ण रूपमा गलत छ। बरु यति भन्नुपर्छ कि यो कुनै फेडरेशन नै होइन!"

यस घटनाको तेस्रो दिन, जब उस्ताद मङ्गू सरकारी कलेजका तीनजना विद्यार्थीलाई आफ्नै टाँगामा लिएर जाँदै थिए, उनले ती तीनजना आपसमा कुरा गरिरहेको सुने:

"नयाँ संविधानले मेरो आशाहरू बढाइदिएको छ। यदि… साहेब संसद सदस्य भए भने, कुनै सरकारी कार्यालयमा जागिर अवश्य पाउनेछु।"

"जे होस्, धेरै ठाउँहरू खाली हुनेछन्। शायद यसै गडबडीमा हाम्रो हात पनि केही लाग्ला।"

"हो, हो, किन नहोस्।"

"यी बेरोजगार स्नातकहरू, जो यत्रतत्र डुलिरहेका छन्, तीमध्ये केहीलाई त अवश्य अवसर मिल्नेछ।"

यी कुराहरू सुनेपछि उस्ताद मङ्गूको मनमा नयाँ संविधानको महत्त्व झन् बढ्यो। उनी त्यसलाई एकदमै चम्किलो चीज जस्तो सम्झन थाले। "नयाँ कानुन…!" उनी दिनमा कैयौँ पटक सोच्थे, अर्थात् कुनै नयाँ कुरा! र हरेक पटक उनको आँखाअगाडि उनको घोडाको त्यो सजावट झल्किन्थ्यो, जुन उनले दुई वर्षअघि चौधरी खुदा बख्शसँग राम्रोसँग जाँचपडताल गरेर किनेका थिए।

उनले सोचेका थिए कि पहिलो अप्रिल आउनासाथ सबै कुरा स्पष्ट हुनेछ। उनलाई विश्वास थियो कि नयाँ कानुन आएपछि देखिने कुराहरूले उनको आँखाहरूलाई ठण्डा पार्नेछन्।

जब त्यो नयाँ थियो, त्यसका ठाउँ-ठाउँमा फलामका चम्किला काँटीहरू थिए, र जहाँ-जहाँ पित्तलको काम थियो, त्यो त सुनजस्तै झल्किन्थ्यो। यसै कारणले, "नयाँ कानुन" पनि चम्किलो र तेजस्वी हुनुपर्ने थियो।

पहिलो अप्रिलसम्म उस्ताद मङ्गूले नयाँ संविधानको पक्ष र विपक्षमा धेरै कुरा सुने। तर, उनको आफ्नो मनमा बनाइसकेको धारणा परिवर्तन भएन। उनले सोचेका थिए कि पहिलो अप्रिल आउनासाथ सबै कुरा स्पष्ट हुनेछ। उनलाई विश्वास थियो कि नयाँ कानुन आएपछि देखिने कुराहरूले उनको आँखाहरूलाई ठण्डा पार्नेछन्।

अन्ततः मार्चका एकतीसका दिन सकिए, र अप्रिल सुरु हुन केही शान्त रातका घण्टाहरू मात्र बाँकी रहे। मौसम असामान्य रूपमा चिसो थियो, हावामा ताजगी थियो। पहिलो अप्रिलको बिहान सबेरै उस्ताद मङ्गू उठे, तबेलामा गए, घोडामा जीन कसे र  बाहिर निस्किए।

आज उनको मन असाधारण रूपमा उत्साहित थियो… उनी नयाँ कानुन देख्नेवाला थिए!

बिहानको चिसो कुहिरोमा उसले धेरै साँघुरा र फराकिला बजारहरू चक्कर लगायो। तर उसले हरेक चीज पुरानै देख्यो—आकाश जत्तिकै पुरानो। आज उसको नजर विशेष रूपमा नयाँ रंग देख्न चाहन्थ्यो। तर त्यो कल्गीबाहेक, जुन रङीचङ्गी पखेटाहरूबाट बनेका थिए र उसको घोडाको टाउकोमा सिँगारिएको थियो, अरू सबै चीज पुरानै देखिन्थे।

यो नयाँ कल्गी उसले नयाँ कानुन लागू हुने  खुसीमा पहिलो मार्चका दिन चौधरी खुदा बख्शसँग साढे चौध आना तिरेर किनेको थियो।

घोडाको खुरहरूको आवाज, कालो सडक, त्यसको छेउछाउ केही-कुछ दूरीमा ठडिएका बिजुलीका खम्बाहरू, पसलका बोर्डहरू, घोडाको घाँटीमा झुन्डिएका घुँघरूहरूको झन्झनाहट, बजारमा आवतजावत गर्ने मानिसहरू… यी सबैमध्ये नयाँ के थियो? स्पष्ट छ—केही पनि थिएन। तर पनि उस्ताद मङ्गू निराश थिएन।

"अहिलेसम्म सखारै बिहान छ, पसलहरू सबै बन्द छन्," भन्ने सोचले उसलाई सान्त्वना मिल्थ्यो। यसबाहेक, ऊ आफैंलाई सम्झाइरहेको थियो, "हाइकोर्टमा नौ बजेपछि मात्रै काम सुरु हुन्छ। अब योभन्दा अगाडि नयाँ कानुन देखिनु कसरी सम्भव छ?"

जब उसको टाँगा सरकारी कलेजको ढोकाको नजिक पुग्यो, त्यही बेला कलेजको घडीले निकै ठाँटसहित नौ बजायो। जो विद्यार्थीहरू कलेजको मूल ढोकाबाट बाहिर निस्किरहेका थिए, राम्रो लुगा लगाएका थिए। तर उस्ताद मङ्गूलाई किन हो किन उनीहरूका कपडा धमिला-धमिला लागे। शायद कारण यो थियो कि उसको आँखा आज कुनै चम्किलो दृश्य हेर्न चाहन्थ्यो।

टाँगालाई दायाँ मोडेर ऊ केहीबेरमै फेरि अनारकली बजारमा पुग्यो। बजारका आधा पसलहरू खोलिएका थिए, र मानिसहरूको चहलपहल बढ्न थालेको थियो। मिठाई पसलहरूमा ग्राहकहरूको भीड थियो। कस्मेटिक पसलहरूका सिसाका दराजहरूमा सजाइएका सामाग्रीहरू मानिसहरूलाई हेर्न निम्त्याइरहेका थिए। बिजुलीको तारमा धेरै परेवा आपसमा झगडा गरिरहेका थिए।

तर यी सबै कुराहरूले उस्ताद मङ्गूका लागि कुनै महत्त्व राख्दैनथ्यो। उनी त नयाँ कानुन देख्न चाहन्थे—ठीक त्यसरी नै, जसरी उनी आफ्नै घोडालाई हेरिरहेका थिए।

जब उस्ताद मङ्गूको घरमा बच्चा जन्मिन लागेको थियो, उनले चार-पाँच महिना अत्यन्तै अधैर्यतासाथ बिताएका थिए। उनलाई पक्का विश्वास थियो कि बच्चा कुनै न कुनै दिन जन्मिनेछ, तर उनले प्रतीक्षा गर्ने समय सहन सक्दैनथे। उनी केवल आफ्ना बच्चालाई एक झलक हेर्न चाहन्थे। त्यसपछि त्यो जन्मिरहे, केही फरक पर्ने थिएन।

एकपटक त उनी यति झर्किएका थिए कि आफ्नी श्रीमतीसँग रिसाएर कराए, "तँ सधैं लासजस्तै पल्टिरहन्छेस्! उठ, अलिकति हिँडडुल गर, तेरो शरीरमा केही त शक्ति आउला। यसरी ओछ्यानमा पल्टेर बच्चा जन्माइन्छ भन्छेस्?"

त्यही असह्य इच्छाअन्तर्गत, उनले कयौँ पटक आफ्नो बिरामी श्रीमतीको पेट थिचेर वा त्यसको माथि कान राखेर बच्चाबारे केही जान्ने प्रयास गरेका थिए, तर असफल भएका थिए।

एकपटक त उनी यति झर्किएका थिए कि आफ्नी श्रीमतीसँग रिसाएर कराए,
"तँ सधैं लासजस्तै पल्टिरहन्छेस्! उठ, अलिकति हिँडडुल गर, तेरो शरीरमा केही त शक्ति आउला। यसरी ओछ्यानमा पल्टेर बच्चा जन्माइन्छ भन्छेस्?"

उस्ताद मङ्गू स्वभावैले निकै छटपटे व्यक्ति थिए। उनी हरेक कारणको प्रत्यक्ष परिणाम देख्न चाहन्थे, बरु अत्यन्तै जिज्ञासु थिए। उनकी श्रीमती गङ्गा अक्सर उनको यो व्यग्रता देखेर भन्थिन्, कुवा नै खनिएको छैन, तिमी चाहिँ प्यासले व्याकुल भइसक्यौ!"

जे भए पनि, उस्ताद मंगू नयाँ कानुनको प्रतीक्षामा त्यति व्यग्र थिएनन्, जति कि उनलाई आफ्नै स्वभावअनुसार हुनुपर्थ्यो। उनी नयाँ कानुन हेर्न घरबाट निस्किएका थिए, ठीक त्यही तरिकाले जसरी उनी गान्धी वा जवाहरलाल नेहरूको जुलुसको दृश्य हेर्न निस्किन्थे।

उस्ताद मंगू प्रायः कुनै पनि नेताको महत्त्व उनको जुलुसमा हुने हुल्लडबाजी र गला भरि भीरेका फूलका माला हेरेर अनुमान गर्थे। यदि कुनै नेता सयपत्रीका फूलहरूले ढाकिएको हुन्थ्यो भने, उस्ताद मंगूका अनुसार, त्यो ठूलो मान्छे हुन्थ्यो। र यदि कुनै नेताको जुलुसमा भीडका कारण दुई–तीन दङ्गा भएर रोकिएको हुन्थ्यो भने, उनको नजरमा त्यो व्यक्ति झन् ठूलो हुन्थ्यो। अब उनी नयाँ कानुनलाई पनि यही तराजुमा तौल्न चाहन्थे।

अनारकलीबाट निस्केर उनी मालरोडको चम्किलो बाटोमा आफ्ना गोडा बिस्तारै अघि बढाउँदै थिए, त्यही बेला मोटर ग्यारेजको नजिक उनलाई छाउनी जाने एक सवारी भेटियो। भाडा तय गरेपछि उनले आफ्ना घोडालाई चाबुक देखाए र मनमनै सोच्न थाले, "ल, यो पनि राम्रो भयो… सायद छाउनीमै नयाँ कानुनबारे केही थाहा पाइएला।"

छाउनी पुगेर, उस्ताद मंगूले सवारीलाई उसको गन्तव्यमा झारिदिए। त्यसपछि उनले खल्तीबाट चुरोट निकालेर आफ्नो बायाँ हातको अन्तिम दुई औंलामा च्यापेर सल्काए र पछाडिको सिटमा गएर बसे। जब उनलाई कुनै सवारीको आवश्यकता हुँदैनथ्यो वा कुनै विगतको घटनाबारे सोच्नुपर्थ्यो, तब उनी अगाडिको सिट छोडेर पछाडिको सिटमा आरामसँग बसेर आफ्नो घोडाको लगाम डाहिने हातमा बेरिराख्थे। यस्ता बेलामा उनको घोडा हल्का हिनहिनाएपछि विस्तारै हिँड्न थाल्थ्यो, मानौँ केही समयको लागि उसलाई आराम मिलेको हो।

उनको घोडाको चाल र उस्ताद मंगूको दिमागमा आउने विचारहरू दुवै निकै सुस्त थिए। जस्तै घोडा विस्तारै पाइला सार्दै थियो, त्यस्तै उस्ताद मंगूको मनमा नयाँ कानुनबारेका नयाँ अनुमानहरू विस्तारै प्रवेश गरिरहेका थिए।

उस्ताद मंगूलाई गोरा मान्छेहरू प्रति गहिरो घृणा थियो। जब उनले आफ्नो नयाँ ग्राहकलाई गोरा देखे, उनको मनमा घृणाको भावना जाग्यो।

उनी नयाँ कानुनको अस्तित्वमा नगरपालिकाले टाँगाहरूलाई नम्बर दिने प्रक्रियाबारे सोचिरहेका थिए। उनी यस महत्त्वपूर्ण विषयलाई नयाँ कानुनको दृष्टिकोणबाट हेर्ने प्रयास गर्दै थिए। उनी यी कुरामा यति गहिरो भएर सोचिरहेका थिए कि उनलाई झल्झली लाग्यो, कसैले उनलाई बोलाइरहेको छ। पछाडि फर्केर हेर्दा, सडकको अर्को किनारमा बिजुलीको पोल नजिकै एक गोरा मान्छे उभिएको देखे, जसले उनलाई हातले इसारा गरिरहेको थियो।

माथि उल्लेख भइसकेको छ, उस्ताद मंगूलाई गोरा मान्छेहरू प्रति गहिरो घृणा थियो। जब उनले आफ्नो नयाँ ग्राहकलाई गोरा देखे, उनको मनमा घृणाको भावना जाग्यो। पहिलो पल्ट त उनलाई पूरै उपेक्षा गरेर त्यहाँबाट हिँडिहाल्ने इच्छा भयो। तर केही बेरमा उनलाई लाग्यो, यी पैसाहरू फाल्नु पनि मूर्खता हुनेछ। टोपको कल्गीमा निःशुल्क साढे चौध आना खर्च भइसकेको छ, तिनै पैसा यिनैबाट असुल्नुपर्छ।
"ल, जाउँ," उनले मनमनै भने।

खाली सडकमा कुशलतापूर्वक टाँगा मोडेर उनले घोडालाई चाबुक देखाए र आँखा झप्किन नपाउँदै उनी बिजुलीको खम्बा नजिक पुगे। घोडाको लगाम तानेर उनले टाँगालाई रोके र पछाडिको सिटमा बसेर गोरासँग सोधे, "साहेब बहादुर कहाँ जान चाहनुहुन्छ?"

यस प्रश्नमा गहिरो व्यङ्ग्य थियो, 'साहेब बहादुर' भन्ने क्रममा उनका जुङ्गाहरूले भरिएका ओठहरु तलतिर लेप्रिएको थियो। र नजिकै गालाको एक सानो रेखा जुन नाकको प्वालबाट गालाको ठोडीसम्म बढेको थियो, तीव्र झटका सहित गहिरो बन्यो, जस्तो कि कुनैले तीखो चक्कुले शीशमको कालो रुखमा धार पारिरहेको छ। उनको पूरै अनुहार हाँसिरहेको थियो, र उनी भित्रै भित्रै गोरेलाई छातीको आगोमा जलाएर पूरै खरानी तुल्याउँदैथिए ।

जब गोराले बिजुलीको खम्बासँगैको रुखको ओटमा खडा भएर सिगरेट सल्काउँदै थिए र टाँगाको पायदानतर्फ बढ्न थाले, एकाएक उस्ताद मंगू र उनका नजरहरू एक आपसमा जुधे। र यस्तो लाग्यो कि एकै समयमा, आमनेसामनेका बन्दूकबाट गोली हानिएका छन्। र ती गोलीहरू आपसमा ठोक्किएर एक आगोको गोलका रूपमा माथि उडेर गयो ।

उस्ताद मंगू जसले आफ्नो दायाँ हातले लगामको पक्राइ खोल्दै टाँगाबाट ओर्लिन लागेको थियो, गोरालाई उनका अस्तित्वका हरेक कणलाई आफ्नो नजरले चपाइरहेका झै गरी हेरिरहेका थिए ।  गोरा केही यस्ता तरिकाले आफ्नो नीलो पेन्टबाट फाल्तु चीजहरू खसालिरहेका थिए, मानौं उनले उस्ताद मंगूको आक्रमणबाट आफ्नो अस्तित्वको केही हिस्सा सुरक्षित राख्न खोजिरहेका छन् ।

उनलाई पूर्ण विश्वास भयो कि यो त्यही गोरा मानिस हो जससँग गत वर्ष उनको झगडा भएको थियो।  यो झगडा बिल्कुलै बिना कारणको थियो, जसको कारण गोराको दिमागमा चढेको मदिरा थियो। त्यतिबेला उनले धेरै भनाइहरु सहनु परेको थियो।

गोरेले सिगरेटको धुवाँ छोड्दै भने, " जान चाहन्छौ, कि  फेरि गडबड गर्छौ?"

त्यही हो । यो शब्द उस्ताद मंगूको मस्तिष्कमा जन्मियो। र ती उनको फराकिलो छातीभित्र नाच्न थाले।

"त्यही हो," उनले यी शब्दहरू मनमनै दोहोर्याए र त्यसै साथ उनलाई पूर्ण विश्वास भयो कि यो त्यही गोरा मानिस हो जससँग गत वर्ष उनको झगडा भएको थियो।  यो झगडा बिल्कुलै बिना कारणको थियो, जसको कारण गोराको दिमागमा चढेको मदिरा थियो। त्यतिबेला उनले धेरै भनाइहरु सहनु परेको थियो। उस्ताद मंगूले गोराको दिमागलाई दुरुस्त बनाइदिएका हुन्थे, बरु उनका पुर्जाहरु उडाइदिएका हुन्थे। तर उनले विशेष कारणले चुप लागेका थिए। उनलाई थाहा थियो कि यस्ता झगडाहरूमा अदालतको कोपभाजन प्राय: कोचवानहरूमा नै पर्छ।

उस्ताद मंगूले गत वर्षको लडाइँ र अप्रिलको पहिलो नयाँ कानुनलाई ख्याल गर्दै गोरासँग भने, "कहाँ जान चाहन्छौ?"

उस्ताद मंगूको बोली चाबुकजस्तै तिखो थियो ।

गोरेले जवाफ दियो, "हीरा मण्डी।"

"किराया पाँच रुपैया हुनेछ।" उस्ताद मंगूका जुङ्गाहरु काँपे ।

यो सुनेर गोरा अचम्मित भयो। ऊ चिच्यायो, "पाँच रुपैया? के तिमी...?"

"हो, हो, पाँच रुपैया।" यो भन्दै गर्दा उस्ताद मंगूको रौंले ढाकिएका दाहिने हात मुठ्ठी कस्सिइसकेको थियो । "तिमी जाने नै हो कि जान्छौ, या बेकार कुरा बनाउछौ?"

उस्ताद मंगूको बोली  अझ रुखो भयो।

गोरा गत वर्षको घटनालाई ध्यानमा राख्दै उस्ताद मंगूको छातीको चौडाइलाई नजरअन्दाज गर्दै थियो। उसले सोच्यो कि उसको खोपडी फेरि चिलाइरहेको  छ। यस विचारको प्रभावमा, उसले टाँगातर्फ गर्विलो भएर बढ्यो र आफ्नो छडीले उस्ताद मंगूलाई टाँगाबाट तल ओर्लनको लागि इशारा गर्यो। बेतको पालिश गरिएको उक्त साना छडीले दुई-तीन पटक उस्ताद मंगूको मोटो जाँघ छोइयो । उसले उभिएरै माथिबाट छोटो कदको गोरालाई यसरी हेरिरहेको थियो कि मानौं उनी आफ्ना हेराइको तौलले उसको अस्तित्वलाई पिसिदिन चाहन्छ। त्यसपछि उसको घुँसा कमानबाट छुटेको बाण जस्तो माथि उठेर गोरेको चिउडोमुनि बज्रियो । उसले धक्का दिएर गोरालाई पर ठेल्यो । अनि टाँगाबाट तल ओर्लेर उसलाई लगातार पिट्न थाल्यो।

आफ्नो मुस्कानसहितको आँखाले  चकित भीडतिर हेर्दै उनी सास फुल्लिएको आवाजमा भनिरहेका थिए, “तिमीहरुको खुसीको दिन अब गए... अब नयाँ कानूनी छ मियाँ... नयाँ कानूनी!”

उम्कन नसकेका गोराले यताउता समेटिएर उस्ताद मंगूका गह्रुँगो घुँसाबाट बच्न प्रयास गर्‍यो। र जब उसले देख्यो कि उसको प्रतिकारकको आँखामा पागलपन हावी भइरहेको छ र उसका आँखाबाट आगोको झिल्को निस्किरहेका छन्, उनी चिच्याएर गुहार माग्न थाले । उसको चिच्याइसँगै उस्ताद मंगूले प्रहार पनि तीब्र बनाए ।  उनी गोरालाई भडास शान्त हुने गरी पिटिरहेका थिए। साथसाथै उनी यो पनि भनिरहेका थिए, ‘‘पहिलो अप्रिलमा पनि त्यही अकड... पहिलो अप्रिलमा पनि त्यही अकड...!’’

"पहिली अप्रिलमा पनि उही अकड...पहिली अप्रिलमा पनि उही अकड..."

मानिसहरू जम्मा भए। र प्रहरीका दुई सिपाहीहरूले मुस्किलले गोरालाई उस्ताद मंगूको पकडबाट छुट्याए। उस्ताद मंगू ती दुई सिपाहीहरूको बीचमा खडा थिए। उनको फराकिलो छाती हावाका तालसँगै तलमाथि भइरहन्थ्यो। मुखबाट फिँज निस्किइरहेको थियो। र आफ्नो मुस्कानसहितको आँखाले  चकित भीडतिर हेर्दै उनी सास फुल्लिएको आवाजमा भनिरहेका थिए, “तिमीहरुको खुसीको दिन अब गए... अब नयाँ कानूनी छ मियाँ... नयाँ कानूनी!”

विचरा गोरा आफ्नो बिग्रिएको अनुहारसँग बेवकूफजस्तो कहिले उस्ताद मंगूतिर त कहिले कहिले भीडतिर हेरिरहेका थिए ।

उस्ताद मंगूलाई प्रहरीका सिपाहीहरूले थानामा लग्यो। बाटोमा र थानाको कोठामा उनले "नयाँ कानून, नयाँ कानून" चिच्याइरहे। तर, कसैले पनि ध्यान दिएन।
“नयाँ कानूनी, नयाँ कानूनी, के चिच्यारुहेका छौं... कानूनी त उही हो पुरानो!”
र उनलाई थानाको खोरमा बन्द गरियो।

https://www.rekhta.org बाट अनुदित ।